ترس از تاریکی در کودکان یکی از رایج‌ترین اضطراب‌های رشدی است که در حدود سنین ۲ تا ۶ سالگی ظاهر می‌شود. در این دوره، کودکان مهارت تمایز بین واقعیت و تخیل را هنوز به‌طور کامل یاد نگرفته‌اند، بنابراین صداها یا سایه‌ها را تهدید تلقی می‌کنند. وقتی اتاق تاریک می‌شود، مغز کودک به دلیل کاهش ورودی حسی، تصاویری خیالی می‌سازد. این حالت، واکنش «پیش‌بینی خطر» است و بخشی از تکامل طبیعی مغز محسوب می‌شود. اگر این ترس بیش از سه ماه ادامه یابد، می‌تواند به نیکتوفوبیا (Nyctophobia) تبدیل شود. در چنین شرایطی کودک از خوابیدن به‌تنهایی اجتناب می‌کند و علائم اضطرابی شبانه بروز می‌دهد. شناخت علل، علائم، و نحوه‌ی مواجهه‌ی تدریجی والدین، کلید اصلی حل این مشکل است.
علت ترس از تاریکی در کودکان
این ترس ریشه در سازوکارهای بقا دارد. در تاریکی، حس بینایی غیرفعال می‌شود و مغز برای حفظ ایمنی، حالت هشدار را فعال می‌کند. کودکانی که تخیل قوی دارند، سایه‌ها را به هیولا یا موجودات تهدیدکننده تعبیر می‌کنند. اگر والدین یا اطرافیان از عباراتی مثل «لولو می‌بردت» یا «توی تاریکی جن هست» استفاده کنند، ذهن کودک مفهوم خطر را با شب مرتبط می‌کند. همچنین، تجربه‌ی اتفاقات ناگهانی در شب مثل صدای فریاد، قطع برق یا دیدن مشاجره‌ی والدین، باعث شکل‌گیری حافظه‌ی ترس می‌شود. نقش رسانه نیز غیرقابل انکار است؛ دیدن فیلم‌ها یا تصاویر ترسناک حتی برای چند ثانیه می‌تواند ترس را تثبیت کند. به همین دلیل آگاهی از محرک‌های محیطی اولین گام در درمان ترس کودکان از تاریکی است.
نشانه‌های رفتاری و احساسی
کودک از ورود به اتاق تاریک خودداری کرده و گاهی برای خوابیدن به آغوش والد پناه می‌برد. او ممکن است ادعا کند موجودی در اتاق وجود دارد یا صدایی می‌شنود. در خواب، بیداری‌های ناگهانی، کابوس و تعریق شبانه مشاهده می‌شود. برخی کودکان با چراغ روشن می‌خوابند و در روز نیز نسبت به سایه یا خاموشی واکنش می‌دهند. تأخیر در خواب باعث کاهش تمرکز، تحریک‌پذیری و خستگی روز بعد می‌شود. والد باید به جای نادیده گرفتن، این نشانه‌ها را به‌عنوان پیام اضطراب درونی درک کند. هرگونه فشار مستقیم برای خوابیدن در تاریکی نتیجه‌ی معکوس دارد. تشخیص زمان مناسب برای مراجعه به روان‌شناس کودک اهمیت بسیار زیادی دارد.
نقش والدین در کاهش اضطراب
والدین باید در برابر این ترس، نقش آرام‌ساز فعال را ایفا کنند. جمله‌ی «نترس چیزی نیست» پیام بی‌اعتنایی دارد؛ در عوض باید گفت: «می‌فهمم که ترسیدی، با هم بررسی می‌کنیم». این‌گونه کودک احساس درک و امنیت می‌کند. برقراری روتین ثابت شب شامل قصه‌ی آرام، آغوش گرم، و نور ملایم به تثبیت احساس امنیت کمک می‌کند. والد نباید با کودکی که ترسیده شوخی یا تهدید کند. صحبت در روز در مورد احساسات شب قبل، کودک را قادر می‌سازد اضطرابش را بازتاب دهد. در نهایت، اگر یکی از والدین اضطراب شخصی دارد، باید ابتدا خود آرامش را یاد بگیرد چون کودکان از حالات والد تقلید می‌کنند. ایجاد ارتباط کلامی و عاطفی راه کاهش واقعی ترس است.
راهکارهای درمانی و بازی‌درمانی
بهترین روش مقابله با فوبیای تاریکی، ایجاد مواجهه‌ی تدریجی است. در این تکنیک، کودک مرحله‌به‌مرحله با تاریکی آشنا می‌شود. ابتدا همراه والد چند دقیقه در نور نیمه، سپس در نور کمتر و نهایتاً در شرایط طبیعی می‌ماند. استفاده از چراغ‌خواب کودکانه با طرح‌های ملایم، حس امنیت را افزایش می‌دهد. بازی‌هایی مانند «پیدا کردن ستاره در شب» یا «مامور شجاع تاریکی» تجربه‌ی ترس را تبدیل به سرگرمی می‌کند. در سطح شناختی، نقاشی و نام‌گذاری سایه‌ها سبب می‌شود ذهن کودک کنترل خود را بازیابد. ترکیب روش‌های رفتاری و بازی‌درمانی باعث افزایش تاب‌آوری احساسی کودک می‌شود. تداوم این تمرین‌ها اعتماد به نفس را بازسازی می‌کند و چرخه‌ی ترس را قطع می‌کند.
جدول مقایسه‌ای | تفاوت ترس طبیعی و نیکتوفوبیا
| ویژگی | ترس طبیعی رشدی | نیکتوفوبیا بالینی |
|---|---|---|
| سن شروع | ۲ تا ۶ سالگی | هر سنی ممکن است |
| مدت‌زمان | کمتر از ۳ ماه | بیش از ۳ ماه ماندگار |
| اثر بر خواب | موقت، گاه‌به‌گاه | بیداری مکرر و کابوس |
| رفتار اجتنابی | مختصر | شدید و دائمی |
| نیاز به درمان تخصصی | خیر | بله، مشاوره شناختی-رفتاری (CBT) |
در این جدول، تفاوت‌ها نشان می‌دهد هر ترس نیازمند رویکرد متفاوت است. اگر علائم مزمن بودند، مداخله‌ی زودهنگام از بروز اضطراب عمومی جلوگیری می‌کند. والدین نباید اضطراب کودک را کوچک بشمارند. درمان شناختی-رفتاری گام‌به‌گام، افکار نگران‌کننده را بازسازی می‌کند. استفاده از روایت باورپذیر و فضای قابل پیش‌بینی، در کاهش واکنش هیجانی بسیار مؤثر است.
تکنیک‌های پیشرفته ترس از تاریکی در کودکان
- نور غروب تدریجی: نصب چراغی که طی ۲۰ دقیقه نورش کم می‌شود، تنظیم هورمون خواب (ملاتونین) را طبیعی می‌کند.
- لنگر بویایی: اسپری یا اسانس بوی مورد علاقه‌ی کودک می‌تواند سیگنال امنیتی در ذهنش فعال کند.
- قرارداد هیولا ممنوع: بازی نمادینی که با امضای کودک پایان می‌یابد و احساس کنترل ایجاد می‌کند.
- تکنیک تنفس ۴-۷-۸: پایین‌آوردن ضربان قلب و تثبیت ریتم خواب شبانه.
- بازنویسی کابوس (IRT): کودک نقاشی از خواب بدش می‌کشد و پایان آن را با اتفاقی خوش تغییر می‌دهد.
- نقشه‌ی نور اتاق: مشخص کردن محل سایه‌ها موجب حذف ناشناختگی می‌شود.
هر تکنیک تشویق به کشف استقلال و درک فیزیولوژی ترس است، نه حذف آن.
نتیجه‌گیری
ترس از تاریکی در کودکان، مرحله‌ای طبیعی اما ظریف از رشد روانی است. نادیده گرفتن آن ممکن است زمینه‌ساز نیکتوفوبیا در بزرگسالی شود. والدین باید با رویکردی واقع‌بین و همدلانه، ترس کودک را بشناسند و به تدریج او را با تاریکی آشتی دهند. مواجهه‌ی تدریجی، بازی‌درمانی خلاق، و بهداشت خواب سه ستون اصلی درمان هستند. نور مناسب، دمای مطلوب (۱۹ تا ۲۲ درجه)، و گفتگوهای حمایتی می‌توانند احساس امنیت شبانه را بالا ببرند. بهترین زمان برای مراجعه به متخصص، زمانی است که ترس باعث اختلال در خواب یا یادگیری شود. با همراهی درست، شب دیگر برای کودک میدان خطر نیست، بلکه فرصتی برای آرامش و رشد می‌شود.
کودکی که از تاریکی می‌ترسد، تنها به نور چراغ‌خواب نیاز ندارد؛ او مأمن عاطفی والدین را می‌خواهد. در مجله والارویا می‌خوانیم که چگونه بازسازی حس امنیت، از سنین نوزادی آغاز می‌شود. برای درک ریشه‌های آرامش و ساخت پایه‌های اعتماد، نگاهی بیندازید به بهترین راه تربیت نوزاد راهنمای جامع آرامش والدین و نوزاد؛ همان مسیری که آموزش تربیتی را به لذت لمس آرامش بدل می‌کند.
پنج سؤال متداول
- ترس از تاریکی از چه سنی طبیعی است؟ بین ۲ تا ۶ سالگی طبیعی است و معمولاً موقت.
- آیا خاموش‌کردن چراغ ناگهانی کمک می‌کند؟ خیر، باید به‌صورت تدریجی و همراه احساس امنیت باشد.
- چه زمانی باید به مشاور مراجعه کرد؟ اگر ترس بیش از سه ماه ادامه یافت یا خواب مختل شد.
- بهترین نوع چراغ‌خواب چیست؟ چراغ با نور گرم و شدت پایین (۲۷۰۰K) مناسب است.
- آیا گفتن قصه قبل خواب مؤثر است؟ بله، قصه‌ی آرام احساس امنیت و پیش‌بینی‌پذیری ایجاد می‌کند.